امروزه روان‌شناسی با همه جنبه‌های زندگی انسان در ارتباط است و هر اندازه که جامعه پیچیده‌تر می‌شود، روان‌شناسی نیز نقش مهم‌تری در حل مشکل‌ها برعهده می‌گیرد

 تا جایی که امروزه با تخصص‌های متنوع و متعددی در روان‌شناسی روبه‌رو هستیم: روان‌شناسی مهندسی، روان‌شناسی محیطی، روان‌شناسی قانونی و روان‌شناسی کامپیوتر.
البته در ایران بسیاری از حوزه‌های روان‌شناسی چندان شناخته‌شده نیستند و حتی تخصص‌های معروفی مانند روان‌شناسی بالینی یا تربیتی هم جایگاه واقعی خود را ندارند. علتش این است که بسیاری از موسسات از نقش متخصصان روان‌شناسی در پیشبرد امور اطلاع‌ زیادی ندارند. در این نوشته قصد داریم به علم روان‌شناسی و شاخه‌های مختلف آن و مقایسه روان‌شناسی و روان‌پزشکی بپردازیم.
در تمدن‌های اولیه در مصر و خاورمیانه تصور می‌شد که علت بیماری‌های روانی، نیروهای جادویی است و به همین علت جادوگران به درمان این افراد بیمار می‌پرداختند. آنها از مناسک جادویی برای کنترل این نیروها استفاده می‌کردند.
در تمدن یونان و روم، توصیف مشکلات روانی با فلسفه در آمیخته بود. بقراط، افلاطون و ارسطو نگاهی فلسفی به این موضوع داشتند و به‌هم‌خوردگی اخلاط چهارگانه را عامل آن می‌دانستند. در آن زمان مسوولیتی در قبال بیماران روانی وجود نداشت و در اغلب موارد این بیماران را در خانه محبوس می‌کردند یا آنها را به زنجیر می‌کشیدند.

تاریخچه روان‌پزشکی در ایران
 

در حالی که در اروپای قرون وسطی بیماران روانی را مامن شیاطین می‌دانستند و آنها را شکنجه می‌کردند تا ارواح را از بدنشان خارج کنند، در ایران بخشی از دارالشفاها به این بیماران اختصاص یافته بود. با ظهور ستارگانی در آسمان پزشکی دوران اسلامی در ایران مانند زکریای رازی، ابوعلی‌سینا و سیداسماعیل جرجانی، طب ایران به اوج ترقی رسید و پرچم‌دار جهان پزشکی شد. این بزرگان بیماری‌های روانی را ناشی از اختلال مزاج‌ها و اثر آنها بر مغز می‌دانستند. ابوعلی سینا از معروف‌ترین دانشمندان مسلمان، در کتاب قانون توضیحات زیادی درباره بیماری‌های روانی دارد و مبتلایان را بیمار می‌خواند.

روان‌شناس یا روان‌پزشک؟ مساله این است!
 

سوال اساسی که برای بسیاری افراد پیش می‌آید، این است که روان‌شناسی و روان‌پزشکی چه تفاوتی با یکدیگر دارند. این تفاوت باید شناخته شود چون عدم شناخت آن، بعضی‌ها را به بیراهه می‌کشاند. حتی بسیاری از افراد تحصیل‌کرده هم به طور دقیق از این اختلاف آگاه نیستند و در بسیاری از برنامه‌های رادیو و تلویزیون هم این 2 به اشتباه به جای همدیگر به کار می‌روند.
واقعیت این است که روان‌شناسی یک شاخه علمی از علوم انسانی است که هدفش مطالعه رفتار انسان است. به عبارت بهتر، روان‌شناسی مطالعه رفتار و فرآیندهای ذهنی است. عمر این رشته نسبتا کوتاه است (کمی بیش از یک قرن) اما رشد بسیار چشم‌گیری داشته است؛ به حدی که بیش از 20 رشته تخصصی را شامل می‌شود. بعضی از رشته‌های آن شامل روان‌شناسی کودک، روان‌شناسی مدیریت، روان‌شناسی بالینی، روان‌شناسی کودکان استثنایی، روان‌شناسی ورزش، روان‌شناسی تربیتی، روان‌شناسی صنعتی، روان‌شناسی سالمندی و... است که البته بسیاری از این رشته‌ها در کشور ما چندان شناخته‌شده نیستند. اما بعضی از آنها مانند روان‌شناسی بالینی را بیشتر مردم می‌شناسند.
روان‌‌شناسی بالینی را امروزه علم بهزیستی می‌خوانند. چون در این حوزه به انسان آموزش می‌دهند که چگونه فرض‌های غلط را در ذهن خود تصحیح کند و زندگی خوب و راحتی داشته باشد. در اصل در این روش علت بیماری روانی ریشه‌یابی می‌شود و با روش‌های مختلف مانند رفتاردرمانی بیمار را معالجه می‌کنند. علاوه بر این روان‌شناس، گاهی کار مشاوره هم انجام می‌دهد.
بررسی رشته‌های گوناگون در حوزه روان‌شناسی مشخص می‌کند که روان‌شناسی فقط مطالعه رفتارهای غیرعادی یا مرضی نیست. نقش روان‌شناس معمولا درمان بیماری‌هایی است که بیمار از آن رنج می‌برد و خودش از آن آگاه است و به دنبال درمان آن می‌گردد؛ مانند وسواس، افسردگی و اضطراب. کلمه روان‌شناسی نباید جنون را به ذهن بیاورد. حتی بیماری‌هایی که در روان‌شناسی بالینی قابل درمان هستند، شامل بیماری‌های شدید روانی مانند روان‌پریشی یا سایکوز یا جنون نمی‌شوند و روان‌شناسی نقش چندانی در درمان این اختلالات ایفا نمی‌کند. برای درمان چنین بیماری‌هایی می‌توان از رویکردهای متفاوتی استفاده کرد مانند روانکاوی، شناخت درمانی و رفتاردرمانی.
در بیماری‌های شدید روانی (مانند سایکوز) بیمار معمولا بیماری خود را قبول ندارد و نسبت به درمان مقاومت نشان می‌دهد. بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی، مانیا (شیدایی) و سایکوز از جمله بیماری‌های شدید روانی و همراه با توهم و رفتارهای غیرعادی هستند. چنین بیمارانی به طور اختصاصی توسط روان‌پزشک درمان می‌شوند؛ نه روان‌شناس. روان‌پزشک فردی است که در رشته پزشکی تحصیل کرده و بعد از اتمام دوره پزشکی عمومی، دوره تخصصی خود را در رشته روان‌پزشکی یا اعصاب و روان گذرانده است. چنین پزشکی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها ملزم به تجویز دارو است. البته احتمال دارد که بسته به نوع بیماری، از رفتار درمانی، روان‌درمانی یا الکتروشوک هم استفاده کند.
در بعضی موارد، برای درمان بعضی بیماران مانند بیماران افسرده یا وسواسی، نیاز است که روان‌شناس بالینی در کنار روان‌پزشک با هم به درمان بیماری بپردازند. نکته مهم این است که روان‌شناسان اصلا مجاز به تجویز دارو نیستند.

روانکاوی یعنی چه؟
 

روانکاوی یکی از رویکردهای علم روان‌شناسی است که توسط «فروید» پایه‌گذاری شد. شناخت او از ذهن بر پایه روش‌های تفسیری و درون‌گرایی است. تئوری‌های او بسیار مشهور شدند و دلیل آن احتمالا درگیر بودن تئوری‌های او با موضوعاتی مانند جنسیت و سرکوب است. در آن زمان، این مسایل از موضوعات ممنوعه به حساب می‌آمدند. امروزه تئوری‌های فروید چندان مورد توجه نیستند اما همین تئوری‌ها در تبدیل علم روان‌شناسی به یک موضوع بالینی بسیار تاثیرگذار بودند. روانکاو، در واقع، یک روان‌شناس است که برای درمان بیمار خود از رویکرد روانکاوی استفاده می‌کند. در روانکاوی، فرض بر این است که ریشه بیماری‌هایی مانند اضطراب و افسردگی در تجربیات دوران کودکی نهفته است که به صورت ناخودآگاه درآمده‌اند. روانکاوان با اعتقاد به اینکه بیشتر رفتارهای انسان از روی ناخودآگاهی است با روش‌هایی سعی در شناسایی این عوامل دارند تا با شناساندن آنها به بیمار، ناراحتی‌ها را رفع کنند.
نظر روان‌پزشک/ دکتر محمدرضا خدایی، روان‌پزشک

ما همه در یک تیم هستیم
 

رواج مشکل‌های عاطفی و اقتصادی مانند بیکاری و بسیاری مسایل دیگر در زندگی امروز، باعث شده که افراد در بعضی مواقع نتوانند بر این مسایل غلبه کنند و در نتیجه دچار تعارض و ناکامی شوند. این فشارهای روانی می‌تواند سلامت جسم و روان را تهدید کند.
از آنجا که بسیاری بیماری‌های جسمی تحت‌تاثیر عوامل روانی بروز می‌کنند، لازم است مردم در هر طبقه اجتماعی و اقتصادی‌ای که هستند برای حل این مشکل‌ها، قبل از اینکه شدت یابند و سبب بیماری شوند، با کارشناسان فن مشورت کنند. همه اعضای تیم بهداشت روان، درصدد ارتقای سطح بهداشت روان افراد و توانمندسازی آنها مانند یک زنجیره به هم پیوسته هستند و هر گروهی با شرح وظایفی مشخص این هدف مشترک را دنبال می‌کنند. روان‌پزشک، روان‌شناس، مددکار، روان پرستار و کار درمان جدای از هم نیستند بلکه اعضای این تیم‌اند. تلاش‌های زیادی که در سال‌های اخیر برای انگ‌زدایی از بیماران روانی صورت گرفته باعث شده امروزه مردم بدون ترس از نگاه دیگران داوطلب مراجعه به مراکز مختلف مشاوره و روان‌پزشکی شوند اما مساله دیگری که مطرح می‌شود این است که بسیاری از مردم با شرح وظایف هر یک از این گروه‌ها آشنایی نشدارند و بنابراین نمی‌دانند چه زمانی باید به روان‌پزشک مراجعه کنند یا از روان‌شناس و دیگر اعضای گروه تیم درمانی بهره بگیرند. روان‌پزشک، فردی است که پس از اتمام دوره پزشکی، مانند هر پزشک دیگر که برای تخصص خاصی امتحان می‌دهد و چشم‌پزشکی، جراحی یا دیگر تخصص‌ها را برمی‌گزیند، با انتخاب تخصص اعصاب و روان یا همان روان‌پزشکی می‌تواند بسته به نیازی که فرد مراجعه‌کننده دارد از روش‌های دارودرمانی، روان‌درمانی، گروه‌درمانی، رفتاردرمانی و... برای او استفاده کند. پس، از آنجا که روان‌پزشک تاثیر متقابل بیماری‌های جسمی و بیماری‌های روانی را می‌شناسد حتی می‌تواند در تشخیص بیماری‌های جسمی که موجب بروز انواع اختلال‌های روانی می‌شود به افراد کمک کند. شما هرگاه دچار تغییرهای خلق و هیجانات شده باشید، هر گاه اضطراب و افسردگی پیدا کنید و این تغییرات عملکرد زندگی شما را مختل کند و در کار و شغل و روابط بین فردی‌تان اثر بگذارد، می‌توانید از روان‌پزشک کمک بگیرید. همان‌طور که اشاره شد، چون روان‌پزشک دید جامعه‌نگری به شما دارد، از نظر جسمی و روانی ارزیابی‌تان می‌کند و در کنار این مشاوره‌ها و بررسی‌ها، تشخیص و درمان را انجام می‌دهد. گاهی اوقات، شما بیماری یا اختلالی ندارید اما لازم دارید در مورد برخی مسایل مثل تحصیل، مشکلات تربیتی کودک، ازدواج و... در وضعیت عادی و سلامت، آموزش‌هایی ببینید. در اینجا روان‌شناس که از ارکان مهم بهداشت روان است، می‌تواند در پیشگیری از بروز مشکل و بیماریابی به شما کمک کند. چگونگی تنظیم رفتارها و حفظ هماهنگی و تعادل با محیط، بر عهده روان‌شناس است. لازم است بدانید در بحث بیماری‌ها و درمان اختلال‌های روانی، روان‌پزشک به عنوان سرپرست این تیم تلقی می‌شود.

روانپزشکان به تشخیص، ارزیابی، درمان و پیشگیری از اختلالات رفتاری، عاطفی و ذهنی می پردازند.

به عبارت دیگر روانپزشک،  (Psychiatrist) پزشکی است که متخصص تشخیص و درمان بیماری های روانی یا روان درمانی می باشد.  
همه روانپزشکان برای سنجش و درمان بیماری های روانی آموزش می بینند. روانپزشکان و متخصصان بهداشت روانی تنها کسانی هستند که مرجعیت تجویز دارو برای درمان بیماری های روانی را دارند. برخی از روانپزشکان متخصص در کمک به گروه سنی ویژه ای می باشند، مانند روانپزشک کودکان، که درمان گروه سنی کودکان یا نوجوانان را بر عهده دارند.

تفاوت روانشناس، مشاور و روانپزشک

برخی از مردم گاهى روانپزشک را با روانکاو و روان شناس و یا مشاور اشتباه می گیرند. از نظر تحصیلی و فرایند آموزشی روان‌پزشک پیش از روانپزشک شدن باید از دانشکده پزشکى فارغ‌التحصیل شده و مدرک دکتری عمومی اخذ نموده و سپس آموزش بیماری های روانی را دیده و متخصص روانپزشک شود اما روانشناس و مشاور در رشته روانشناسی ابتدا نسبت به دریافت مدرک کارشناسی و سپس در مراحل بعدی کارشناسی ارشد و یا دکتری اقدام می کنند.

اما از نظر کار و وظیفه ای که هر یک از این متخصص ها انجام می دهند نظر دکتر غلامرضا میرسپاسی، نایب‌رئیس انجمن روانپزشکان ایران و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران را مرور می کنیم :
 

" وقتی یک فرد با مشکلی برخورد می‌کند (مثلا یک مشکل تربیتی با فرزندش) ابتدا از یک دوست یا بزرگ‌تر نظرخواهی می‌کند و آن دوست بر اساس تجربه‌های محدودش نقطه نظراتی را مطرح می‌کند که می‌تواند مفید باشد یا نباشد. پس از آن، اگر فرد از آگاهی و بینش بهتری برخوردار باشد، به جای رفتن سراغ اعمال مضحک (مثل کف‌بینی و طالع‌بینی) سراغ اهل‌ فن می‌رود و مثلا سعی می‌کند با خواندن کتاب یا مقاله، مشکلاتش را حل کند. به طور مثال، در زمینه تربیت کودکان کتابی مطالعه می‌کند؛ و البته معمولا آن کتاب، کامل نیست و به طور اختصاصی برای ما تدوین نشده. در گام بعدی، فرد با یک مشاور تماس می‌گیرد؛ البته مشاوره تلفنی می‌تواند راهکار مفیدی باشد ولی چون تماس چهره به چهره وجود ندارد، احساس خوبی نیز تجربه نمی‌شود و معمولا کلی‌گویی‌هایی صورت می‌گیرد. از این‌رو فرد، قدم بعدی را برای رفتن نزد یک مشاور برخواهد داشت. مشاور هم سعی می‌کند راهکارهایی ارایه دهد و در صورتی که مشکل همچنان باقی بود فرد باید از یک روان‌شناس بهره بگیرید تا با بررسی مسایل و مشکلات و توانایی‌های منحصر به فرد او کاری ‌کند که بتواند راه‌ ساده‌‌ای را در زندگی‌ انتخاب کند.

 حال پس از بررسی‌های همه ‌جانبه روان‌شناسی و ارایه راهکار‌های مناسب فرد متوجه شود که جایی از مغزش دچار مشکل شده‌ است. حالا باید نزد روان‌پزشک رفته تا با دریافت داروهای خاصی تنظیم هورمونی وضعیت عادی خود را به دست آورد و یا از یک متخصص مغز و اعصاب بخواهد او را معاینه کرده و در صورت لزوم، عمل جراحی انجام دهد تا فرد بتواند دوباره به روان‌شناس خود مراجعه کند. "

آمار و ارقام و مشکلات موجود

 آمارها حاکی از آن است که 10 تا 14 میلیون نفر از مردم ایران حداقل یک بار در عمر خود مسائل روانی را به نوعی تجربه کرده‌اند. علی معین، رئیس کرسی یونسکو می‌گوید: براساس آمار سازمان WHO از هر 4 نفر در خانواده حداقل یک نفر دچار اختلالات روانپزشکی هستند و اعضای خانواده‌ها نیز معمولاً درگیر مشکلات بیماران می‌شوند.

اما علاوه بر مشکلات فرهنگی که در این زمینه در کشور وجود دارد و بیمار را از مراجعه به روانپزشک باز می دارد یکی دیگر از مشکلاتی که حوزه درمان‌های روانپزشکی با آن مواجه است، طولانی شدن مدت درمان‌هاست که در خیلی موارد باعث می‌شود بیماران درمان را رها کنند. کارشناسان اذعان دارند اغلب داروهای روانپزشکی تحت پوشش بیمه هستند ولی درمان‌های غیردارویی تحت پوشش بیمه نیستند و گاهی تصور می‌شود که جلسات غیردارویی که درمان بیمارهای روانی در آن اتفاق می‌افتد تنها گفت‌وگوی بین پزشک و بیمار است. در حالی که در این جلسات درمان صورت می‌گیرد. متاسفانه این جلسات غیردارویی که برای درمان بیماران صورت می‌گیرد هزینه‌های بالایی دارد که تحت پوشش بیمه‌ها نیستن

وظایف و مسئولیت های روانپزشک

• ارزیابی وضعیت ذهنی و فیزیکی بیماران برای تعیین ماهیت و حد اختلالات رفتاری، عاطفی و ذهنی

• ارزیابی تاریخچه و سوابق پزشکی و روانپزشکی بیماران به منظور تشخیص بهتر بیماری و امکان تجویز بهترین درمان

• انجام تست های مختلف برای تشخیص بیماری و یافتن بهترین راه درمان

• تجویز دارو و برگزاری جلسات درمانی لازم تا بهبودی بیمار

• همکاری با سایر متخصصان از جمله پزشکان، روانشناسان و... برای درمان همه جانبه بیمار تا رسیدن به بهبودی کامل او

دانش و مهارت های مورد نیاز

• علاقه زیاد به دیگران و حل مشکلات آنها زیرا در صورت عدم علاقه مندی روانپزشک به انسان ها نمی تواند شنونده خوبی برای آنها بوده و با

• ثبات عاطفی زیرا بسیاری از مراجعین روانپزشکان دچار اختلالات روحی و روانی هستند و از مشکلات روحی رنج می برند و نیاز است روانپزشک از ثبات روحی بالایی برخوردار باشد تا بتواند به دور از احساسات تصمیمی منطقی اتخاد نماید

• داشتن صبر و حوصله برای گوش کردن به صحبت های بیماران و آرامش دادن به آنها

• رازداری -  زیرا گاهی اوقات بیماران مجبور می شوند برای مداوا خصوصی ترین مسایل زندگی خود را با روانپزشک درمیان گذارند و در صورت عدم اطمینان از رازداری پزشک خود عمل تشخیص و درمان با موفقیت انجام نخواهد شد.

• مهارت های ارتباطی عالی به منظور تأثیر گذاری بر بیماران

• مهارت شنیداری و گفتاری خوب

• قدرت تصمیم گیری به منظور اتخاذ تصمیم مناسب و صحیح به دور از احساسات و مسایل غیر تخصصی

• توان حل مساله برای حل مسایل و مشکلات بیماران

تحصیلات لازم و نحوه ورود به شغل روانپزشکی

فارغ التحصیلان رشته پزشکی که دوره تخصصی روانپزشکی را گذرانده اند، می توانند وارد این شغل شوند.

 

فرصت های شغلی و بازار کار روانپزشکی

علی رغم اینکه در ایران آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد اما می توان پیش بینی کرد به دلیل رشد فرهنگ مردم در خصوص روش صحیح مواجه شدن با بیماری های روانی و مراجعه به پزشک متخصص برای تشخیص و درمان آنها در آینده رشد اشتغال در این حوزه از میانگین مشاغل بیشتر باشد. 
 
همچنین به دلیل افزایش اختلالات و بیماری های روانی در سال های اخیر به دلیل رشد زندگی شهرنشینی و افزایش استرس، افسردگی و سایر بیماری های مرتبط با این موضوع و نیز با گسترش بخش های نادرست فرهنگ غربی بین خیلی از ایرانی ها و افزایش مشکلات خانوادگی و میان فردی در سال های اخیر پیش بینی می شود نیاز نسل جدید به روانپزشکان در سالهای پیش رو به شکل فراینده ای رشد خواهد داشد.

روانپزشکان می توانند در مراکز بهداشتی و درمانی، مراکز روانپزشکی، کلینیک های روان‌شناسی و روان‌پزشکی دولتی و خصوصی، مدارس و دانشگاه ها و سایر سازمان هایی که به تخصص آنها نیاز دارند، مشغول به کار شوند.
 
آنها همچنین می توانند به صورت مستقل کار کرده و مطب شخصی داشته باشند.

وضعیت استخدام این شغل در برخی کشورهای جهان به شرح زیر است :

استرالیا - در بازه زمانی 5 سال گذشته میزان استخدام در این شغل رشد 36.4 درصدی داشته و رشد محدود در آینده برای آن پیش بینی شده است.
 

 

میزان درآمد روانپزشک

درآمد روانپزشکان در ایران به طور کامل مشخص نیست. اما آنچه مسلم است تا کنون جایگاه این تخصص در بین مردم مشخص نشده و بسیاری از بیماران روانی که درجه ناراحتی روحی آنها خفیف است از مراجعه به روانپزشکان خودداری می کنند. پیش بینی می شود در آینده با افزایش مراجعین به روانپزشکان، سطح درآمد این گروه از افراد نسبت به این زمان افزایش یابد.

درآمد روانپزشک در برخی از کشورهای جهان عبارتند از :

آمریکا - متوسط درآمد سالانه این شغل مطابق با آخرین آمارها در سال 2013، 170.200 دلار بوده است.

استرالیا - متوسط درآمد سالانه روانپزشکان 96.000 دلار (قبل از کسر مالیات) می باشد